Д-р Александар Стојков
ИНФРАСТРУКТУРНИ ЈАЗОВИ
Инфраструктура во две брзини
Македонија е земја на контрасти, земја која влегува во првата половина на XXI век со инфраструктура во две брзини. Телекомуникациската инфраструктура забрзано се подобрува, со што се намалува дигиталниот јаз во однос на напредните економии. На пример, македонските телекомуникациски оператори нудат оптички кабел не само во урбаните средини, туку и во викендичките низ падините на Маврово. Од друга страна, традиционалните (основни) инфраструктури (како на пример, каналите за регулација на планинските води, одводната градска канализација, локалните патишта, водоводните мрежи, иригационите системи и сл.) се сѐ уште копнеж на многу рурални, дури и урбани средини. Кога последниот пат успеав да погодам со автомобилот неколку импозантни дупки на распуканите стари патишта, се присетив на слоганот од една кампања за привлекување на странски инвестиции: „имаме одлична инфраструктура“. Сѐ е релативно. Има огромни подобрувања во однос на минатото, но претстои уште многу труд и умешност.
Од аспект на обичниот граѓанин, наједноставен показател за важноста на инфраструктурата е цената на недвижниот имот, која во пресудна мера е определена од инфраструктурните погодности. Градежните објекти и земјишните парцели со подобар пристап до патната, енергетската, водоводната, канализациската и друга инфраструктура, по правило, имаат повисока цена и нудат повисока рента наспроти инфраструктурно неуредените недвижности. Од аспект на бизнисот, солидната инфраструктура овозможува снижување на трошоците и ја прави локацијата многу попривлечна за домашните и странските инвеститори.
Гласот на науката: Двонасочна поврзаност
Науката со децении прави обиди да го квантифицира придонесот на инфраструктурата за економскиот растеж. Една научна струја („supply-leading hypothesis“) тврди дека развојот на инфраструктурата води кон забрзан економски растеж, додека друга струја смета дека прво се реализира економски растеж, а потоа, тој повлекува подобрување на инфраструктурата („demand-following hypothesis“). Постојат и обиди за синтеза, во кои се докажува двонасочната поврзаност: инфраструктурата и економскиот растеж се две варијабли, кои меѓусебно се надополнуваат. Едни студии прават композитни индекси за развојот на вкупната инфраструктура, а други анализираат само определени компоненти од неа. На пример, Pradan et al. (2014) потврдуваат дека развојот на телекомуникациската инфраструктура игра клучна улога за економскиот растеж, првенствено преку пониските трансакциони трошоци и подобрените маркетинг информации. Черних et al. (2011) наоѓаат дека зголемувањето на широкопојасната (broadband) телефонска, телевизиска и интернет мрежа за 10% го зголемува годишниот БДП по жител за 0,9 до 1,5 проценти во земјите на OECD во периодот од 1996 до 2007 година. Roller and Waverman (2011), исто така, тврдат дека инвестициите во телекомуникациската инфраструктура обезбедуваат огромни бенефити за националната економија. Во студијата на UNIDO (2009) се говори дека вложувањата во енергетската инфраструктура биле особено корисни за економскиот растеж во 79 земји во периодот од 1970 до 2000 година. Alfredo и Andraz (2011) наоѓаат дека инфраструктурните инвестиции во регионални автопати донеле силни позитивни ефекти врз вработеноста, приватните инвестиции и економскиот растеж.
Agenor (2008) говори дека влијанието на инфраструктурата може да биде многу мало, доколку не постои определен праг на човечки капитал во земјата (образование, знаења и вештини) за да се искористат инфраструктурните погодности. Ако нема претприемнички и иновативен дух во приватниот сектор, попусти се и најлуксузните и најмодерните автопати, кои треба да му помогнат на истиот тој сектор.
Регионално огледало на македонската инфраструктура
За важноста на инфраструктурата доволно сведочи и фактот што таа е вториот столб на престижниот индекс на глобална конкурентност, кој го публикува Светскиот економски форум во Давос (Швајцарија). Во однос на квалитетот на вкупната инфраструктура, Република Македонија е рангирана на 84-тата позиција, од вкупно рангирани 144 земји во извештајот за 2015/16 година. Сепак, на скала од 1 до 7, просечната оценка за Македонија од 3,9 е значително пониска од просечната оценка (5,1) за ЕУ-28 и неколку соседни земји, што е прикажано на Графиконот бр. 1. Успешната приватизација на телекомуникацискиот оператор и електро-дистрибуцијата, концесијата на аеродромите, како и неодамнешното мега-инвестирање во неколку важни автопати, се веројатни причини за подоброто рангирање на Македонија во однос на Црна Гора и Србија.
Иако квалитетот на патната инфраструктура во Република Македонија е оценет со средна оценка од 3,5, треба да се очекува нејзино зголемување и подобро рангирање во претстојните години (Графикон бр. 2). Македонија истовремено гради и реконструира неколку автопати (Демир Капија-Смоквица; Скопје-Штип; Кичево-Охрид), како и регионални патишта, што допрва ќе ја подобри нејзината слика на глобалната инвестициска мапа. Во овој контекст, и единиците на локалната самоуправа би можеле преку издавање на долгорочни општински обврзници да мобилизираат повеќе средства за подобрување на локалните патишта.
Контроверзите околу приватизацијата на инфраструктурните компании
Оправданоста на приватизацијата на телекомуникациските, електро-дистрибуциските и другите инфраструктурни гиганти е контроверзно прашање. Какви би биле перформансите на овие компании во услови на државна сопственост е речиси невозможно да се знае, а споредбите со други земји (на пр., Република Словенија) се неумесни, поради драстичните разлики во институционалниот, политичкиот и социо-економскиот контекст. Сепак, постојат многу причини да се верува дека приватната сопственост на неколкуте клучни компании во инфраструктурата е подобро решение од претходното, недомаќинско и летаргично управување од страна на државно избраните бирократи. Пред да се изрази било какво несогласување, потребно е само да се погледнат перформансите на „Македонска пошта“, сега акционерско друштво во државна сопственост, некогашен сијамски близнак на „Македонски телеком“ во состав на јавното претпријатие „ПТТ - Македонија“. Искуството покажува дека онаму, кадешто има приватни оператори или концесионери, се забележува подобрена ефикасност и значителен напредок во квалитетот на инфраструктурните услуги. Добар пример за тоа е развојот на мобилната телефонија, и покрај одолговлекувањето на либерализацијата на телекомуникацискиот пазар (Графикон бр. 6).
Патот пред нас
Секое подобрување на инфраструктурата е корисно, но поважно е да се инвестира во оние компоненти, кои го инхибираат развојот на приватниот сектор и предизвикуваат огромни трошоци, во конкретната фаза на економскиот развој на земјата.
Енергетскиот дебаланс на Македонија (помало производство во однос на побарувачката) предизвикува огромен увоз на енергенти и сериозен дефицит во платниот биланс. Квалитетот на електро-енергетската инфраструктура е високо оценет во однос на другите земји од регионот, но сѐ уште заостанува зад европскиот просек (Графикон бр. 5). Во оваа фаза на економски развој, приоритет треба да има енергетската инфраструктура, преку инвестиции во производство на електрична енергија и распространување на гасоводната мрежа. Особено голем потенцијал за снижување на деловните трошоци нуди развојот на гасната инфраструкутра, со оглед дека е најавена изградбата на главната мрежа: Штип-Неготино-Прилеп-Битола и Скопје-Тетово-Гостивар.
Инаку, навистина е парадоксално кога електро-дистрибуциската компанија „EVN“ рекламира штедење на електричната енергија, а поголемата потрошувачка на електрична енергија за неа би требало да значи повисок профит. Очигледно, преоптовареноста и нестабилноста на електро-енергетската мрежа може да предизвикаат зголемен број на дефекти и неочекувани трошоци, па сѐ уште е добра опција да се рационира електричната енерија. Според тоа, инфраструктурниот јаз во однос на електро-енергетската мрежа мора да добие приоритет кај секоја одговорна влада.
Според оценките на Светскиот економски форум, најголемиот јаз во однос на ЕУ-28 постои токму кај железничката инфраструктура (Графикони бр. 3 и 7). Пругите и придружната инфраструктура се стари и дотраени, што резултира во долги застои, дефекти и проблематичен транспорт. Дополнителни средства за санација на очајната железничка инфраструктура би можеле да се добијат преку либерализација на железничкиот транспорт. Доколку по железничките пруги (кои се природен монопол) се дозволи конкуренција и влез на приватни железнички оператори, тогаш ќе се ревитализира и железничкиот сообраќај. Во спротивно, тој ќе продолжи да функционира како прескап и економски нерентабилен начин за превоз на посиромашните граѓани, кои не можат да си дозволат алтернативен транспорт.
Порастот на бројот на летови и превезени патници преку воздушните пристаништа на Македонија е вистински показател дека инвестициите во инфраструктурата на воздушниот сообраќај даваат резултати. Во овој поглед, оценката за Македонија е на ниво на европскиот просек (Графикон бр. 2). Подобрените аеродромски услуги и зголемениот број на дестинации ги олеснуваат трговијата, инвестициите и воопшто, конктактите со деловниот свет. Сепак, поради повремено лошите зимски услови на аеродромот „Александар Велики“ во Скопје, потребно е поголемо вложување во, и искористување на капацитетот на аеродромот „Св. Апостол Павле“ во Охрид.
Конечно, нѐ очекува уште многу работа, а чекорите треба да бидат стратешки осмислени. Особено треба да се имаат предвид и погодностите, кои ги нудат европските структурни и кохезиони фондови, а кои имаат поголема економска оправданост од скапите концесионерски решенија. Така на пример, се покажа дека подобро е еден автопат делумно да се модернизира со грантови од европските кохезиони фондови, отколку со давање на одделни фреквентни делници на приватни концесионери. Во таа смисла, секое одложување на влезот на Република Македонија во Европската унија предизвикува огромни пропуштени приходи и високи опортунитетни трошоци, кои неминовно се одразуваат на побавно и должнички финансирано модернизирање на вкупната инфраструктура.
Вложувањата во инфраструктурата на Република Македонија не смеат да ги продлабочуваат регионалните диспаритети. Во одредени региони каде владее силна депопулација (посебно, источна Македонија) итно се потребни многу подобри инфраструктурни погодности и можности за поквалитетен живот. Подобрувањето на квалитетот на инфраструктурата не смее да создаде две Македонии: една дигитална и напредна Македонија, во чекор со XXI век, и втора, анахрона Македонија, зграбена во прегратките на XIX и XX век, со елементарни проблеми во функционирањето на основната (физичка) инфраструктура.
INFRASTRUCTURE GAPS
Two-speed Infrastructure
Macedonia is a country of contrasts, a country that entered the first half of the XXI century with an infrastructure in two speeds. The telecommunications infrastructure is rapidly improving, thus reducing the digital gap compared to the advanced economies. For example, Macedonian telecommunications operators offer fiber optic cable not only in urban areas, but also in the vacation houses on the slopes of Mavrovo. On the other hand, the traditional (basic) infrastructure (such as ducts regulation of mountain water drain, urban sewerage networks, local roads, water supply networks, irrigation systems, etc.) are still a yearning of many rural, and even in urban areas. The last time I hit several holes on the cracked old highways with my car, I recalled the slogan of a campaign to attract foreign investment: "we have a great infrastructure". Everything is relative. There are huge improvements from what we had in the past, but there is a lot of effort and dexterity to be done.
From the perspective of an ordinary citizen, the simplest indicator of the importance of infrastructure is the price of real estate, which to a decisive extent is determined by infrastructural amenities. Buildings and land plots with better access to road, energy, water, sewerage and other infrastructure, as a rule, reach higher prices and are offered with higher rents, versus infrastructural unregulated estates. In terms of business, good infrastructure allows for lowering of the costs and makes the location more attractive for domestic and foreign investors.
The voice of science: Two-way connection
For decades science has attempted to quantify the contribution of the infrastructure to economic growth. One scientific course ("supply-leading hypothesis") claims that the development of the infrastructure leads to accelerated economic growth, while another course believes that you first implement economic growth, and then it induces infrastructure improvements ("demand-following hypothesis"). There are attempts at synthesis, proving the two-way relationship: infrastructure and economic growth are two variables which are complementary. Some studies make composite indexes for overall development of infrastructure and others analyze only certain parts of it. For example, Pradan et al. (2014) confirmed that the development of telecommunications infrastructure plays a key role in economic growth, primarily through lower transaction costs and improved marketing information. Chernin et al. (2011) found that the increase of broadband telephone, television and internet for 10% increases the annual GDP per capita by 0.9 to 1.5 percent in OECD countries from 1996 to 2007. Roller and Waverman (2011) also claim that investment in telecommunications infrastructure ensure tremendous benefits for the national economy. A study by the UNIDO (2009) indicates that investments in energy infrastructure have been particularly beneficial for economic growth in 79 countries in the period from 1970 to 2000. Alfredo and Andraz (2011) have found that infrastructure investment in regional highways brought strong positive effects on employment, private investment and economic growth.
Agenor (2008) indicates that the impact of the infrastructure can be very small, unless there is a defined threshold of human capital in the country (education, knowledge and skills) to utilize infrastructure amenities. If there is no entrepreneurial and innovative spirit in the private sector, then the most luxurious and modern highways, which should help the same sector are worthless.
Regional mirror of the Macedonian infrastructure
The importance of infrastructure is evidence by the fact that it is the second pillar of the prestigious index of global competitiveness, which is published by the World Economic Forum in Davos (Switzerland). Regarding the quality of overall infrastructure, Macedonia is ranked at 84th position out of 144 countries ranked in the report for the year 2015/16. However, on a scale of 1 to 7, the average rating of 3.9 for Macedonia is significantly lower than the average score (5.1) for EU-28 and several neighboring countries, as shown in Chart no. 1. The successful privatization of the telecommunications operator and electro-distribution, the concession of airports, as well as the recent mega-investments in several important highways, are likely reasons for the improved ranking of Macedonia in comparison to Montenegro and Serbia.
Although the quality of the road infrastructure in Macedonia is rated with an average score of 3.5, its increase and better rankings are to be expected in the coming years (Chart no. 2). Several highways are being built and restructured at the same time in Macedonia (Demir Kapija-Smokvica, Skopje-Stip, Kicevo-Ohrid), as well as regional roads, which are yet to improve the image on the global investment map. In this context, local government units could improve local roads through issuance of long-term municipal bonds to mobilize more funds.
The controversy over the privatization of infrastructure companies
The justification of the privatization of the telecommunications, electro-distribution and other infrastructure giants is a controversial issue. It is almost impossible to know what would be the performance of these companies under state ownership, and comparisons with other countries (eg. The Republic of Slovenia) are misplaced because of the drastic differences in the institutional, political and socio-economic context. However, there are many reasons to believe that private ownership of several key companies in the infrastructure is a better solution than the previous lethargic and improper management by the state selected bureaucrats. Before expressing any disagreement, it is necessary only to look at the performance of "Macedonian Post Office" which is now a state owned joint stock company, but it used to be the twin of "Macedonian Telecom", both being part of the public enterprise "PTT – Macedonia". Experience shows that in case of private operators or concessionaires, there is improved efficiency and significant advance in the quality of infrastructure services. A good example is the development of mobile telephony, despite the delays of the liberalization of the telecommunications market (Chart no. 6).
The Road Ahead
All infrastructure improvements are useful, but it is more important to invest in the components inhibiting the development of the private sector and causing enormous costs, in the particular stage of economic development.
The energy misbalance in Macedonia (low production relative to the demand) causes huge imports of energy and a serious deficit in the balance of payments. The quality of electric energy infrastructure is highly rated compared to other countries in the region, but still lags behind the European average (Chart no. 5). At this stage of economic development, the priority should be energy infrastructure through investments in electricity generation and diffusing pipeline system. Development of the gas infrastructure offers particularly significant potential for lowering the business costs, especially since the construction of the main network: Stip-Negotino-Prilep-Bitola and Skopje-Tetovo-Gostivar was announced.
On the other hand, it is paradoxical to see that the electro-distribution company "EVN" promotes saving electricity, when in fact increasing electricity consumption would mean higher profits for this company. In this case it it obvious that overload and instability of the electrical power grid may cause an increased number of failures and unexpected costs, so it is still a good option to use electricity more rationally. Accordingly, the infrastructure gap in terms of the electrical power grid must be a priority of any responsible government.
According to the estimates by the World Economic Forum, the largest gap between Macedonia and the EU-28 concerns exactly the railway infrastructure (Charts no. 3 and 7). The railroads and additional infrastructure are old and dilapidated, resulting in long delays, defects and problematic transport. Additional funds for renovation of the railway infrastructure could be obtained through the liberalization of rail transport. The railroads (which are a natural monopoly) may be revitalized in case of entry of private rail operators on the market allowing for competition. Otherwise, the railway will continue to operate as a very expensive and economically unprofitable way of transport for poorer citizens, who can not afford alternative transportation.
The growth in the number of flights and passengers through the airports in Macedonia is a true indicator that investment in the infrastructure of air traffic is giving results. In this regard, Macedonia's score is equal to the European average (Chart no. 2). Improved airport services and the increased number of destinations facilitate trade, investment and contribute to more contacts in the business world. However, because of the occasional winter bad weather conditions at the airport "Alexander the Great", further investments are necessary, as well as utilization of the capacities of the airport "St. Apostle Paul "in Ohrid.
Finally, more work is ahead of us and the steps must be strategically designed. Attention should also be paid to the benefits brought about by the European structural and cohesion funds, which have more economic justification than the expensive concession solutions. For example, it turned out that a it is better that a highway is partially modernized by grants from the European Cohesion Fund than by giving certain high frequency road sections to private concessionaires. In this sense, any delay in the entry of Macedonia into the European Union causes significant missed income and high opportunity costs, which are inevitably reflected in the slower and debt funded modernization of the overall infrastructure.
Investments in infrastructure of the Republic of Macedonia should not deepen regional disparities. In some regions, in which a strong depopulation is taking place (especially in eastern Macedonia), there is an urgent need for far better infrastructure facilities and opportunities for better quality of life. Improving the quality of infrastructure must not create two Macedonias: a digital and prosperous Macedonia, keeping up the pace with the XXI century, and another anachronistic Macedonia trapped in the XIX and XX century, with elementary problems in the basic (physical) infrastructure.
